Trong bối cảnh dân số thế giới đang già hóa, sa sút trí tuệ nổi lên như một thách thức sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng, thúc đẩy các nhà khoa học không ngừng tìm kiếm những biện pháp phòng ngừa hiệu quả. Bên cạnh các yếu tố lối sống đã biết, một hướng nghiên cứu mới đầy bất ngờ đang thu hút sự chú ý: vai trò tiềm năng của vắc xin phòng bệnh zona (herpes zoster). Một phân tích gần đây về chương trình tiêm chủng tại Wales, Vương quốc Anh, đã cung cấp thêm bằng chứng đáng kể, củng cố mối liên hệ giữa việc tiêm vắc xin zona và việc giảm nguy cơ phát triển chứng sa sút trí tuệ. Nghiên cứu này, được công bố và phân tích dựa trên dữ liệu y tế cộng đồng, đã theo dõi một nhóm lớn người dân tại Wales đủ điều kiện tiêm vắc xin zona. Các nhà nghiên cứu so sánh tỷ lệ chẩn đoán sa sút trí tuệ mới giữa những người đã tiêm vắc xin và những người không tiêm. Kết quả cho thấy một sự khác biệt đáng kể: nhóm được tiêm vắc xin zona có tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ mới thấp hơn khoảng 20% so với nhóm không được tiêm chủng. Con số này đặc biệt ấn tượng, bởi nó cho thấy một mức độ bảo vệ tiềm năng cao hơn so với nhiều biện pháp can thiệp phòng ngừa sa sút trí tuệ khác đã được biết đến cho đến nay. Bệnh zona, thường được biết đến với tên gọi giời leo, là tình trạng phát ban đau đớn do sự tái hoạt động của virus varicella-zoster (VZV) - cùng loại virus gây bệnh thủy đậu. Sau khi một người khỏi bệnh thủy đậu, virus này không biến mất hoàn toàn mà ẩn náu trong các tế bào thần kinh. Nhiều năm sau, đặc biệt là ở người lớn tuổi hoặc người có hệ miễn dịch suy yếu, virus có thể tái hoạt động và gây bệnh zona. Vắc xin zona được khuyến nghị cho người lớn tuổi nhằm tăng cường khả năng miễn dịch, ngăn chặn sự tái hoạt động của VZV và giảm nguy cơ mắc bệnh cũng như các biến chứng của nó, chẳng hạn như đau dây thần kinh sau zona. Mối liên hệ giữa việc ngăn ngừa bệnh zona và giảm nguy cơ sa sút trí tuệ có thể được giải thích thông qua cơ chế sinh học tiềm ẩn. Giả thuyết chính cho rằng sự tái hoạt động của virus VZV không chỉ gây ra các triệu chứng ngoài da mà còn có thể dẫn đến tình trạng viêm nhiễm trong hệ thần kinh. Quá trình viêm mãn tính hoặc cấp tính này được xem là một yếu tố nguy cơ góp phần vào sự phát triển hoặc làm trầm trọng thêm các bệnh lý thoái hóa thần kinh, bao gồm cả bệnh Alzheimer và các dạng sa sút trí tuệ khác. Bằng cách ngăn chặn sự tái hoạt động của VZV thông qua tiêm chủng, vắc xin zona có thể gián tiếp làm giảm gánh nặng viêm nhiễm lên não bộ, từ đó góp phần bảo vệ chức năng nhận thức và giảm nguy cơ sa sút trí tuệ. Tuy nhiên, cần phải diễn giải kết quả nghiên cứu này một cách thận trọng. Đây là một nghiên cứu quan sát, nghĩa là nó chỉ ra một mối liên hệ hoặc sự tương quan giữa việc tiêm vắc xin zona và tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ thấp hơn, chứ chưa thể khẳng định chắc chắn mối quan hệ nhân quả. Có thể tồn tại các yếu tố gây nhiễu khác; ví dụ, những người chủ động đi tiêm phòng có thể cũng là những người có ý thức chăm sóc sức khỏe tốt hơn, thực hành lối sống lành mạnh hơn, và những yếu tố này cũng góp phần làm giảm nguy cơ sa sút trí tuệ. Do đó, cần có thêm các nghiên cứu sâu hơn, đặc biệt là các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên có đối chứng (RCTs), để xác nhận liệu vắc xin zona có thực sự trực tiếp bảo vệ chống lại sa sút trí tuệ hay không. Mặc dù vậy, phát hiện từ nghiên cứu tại Wales mang đến một tia hy vọng đáng kể và mở ra một hướng đi mới trong chiến lược phòng ngừa sa sút trí tuệ. Nếu mối liên hệ này được xác nhận bởi các nghiên cứu trong tương lai, việc tiêm phòng zona không chỉ giúp bảo vệ người cao tuổi khỏi căn bệnh đau đớn này mà còn có thể đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe não bộ lâu dài. Kết quả này nhấn mạnh tầm quan trọng của các chương trình tiêm chủng cộng đồng và khuyến khích việc tiếp tục khám phá các cơ chế phức tạp liên quan đến nhiễm virus, viêm nhiễm và sức khỏe thần kinh, hướng tới một tương lai nơi gánh nặng của sa sút trí tuệ có thể được giảm thiểu.
