Vắc xin phòng bệnh zona (shingles), vốn được biết đến với công dụng chính là ngăn ngừa sự bùng phát đau đớn của virus varicella-zoster (VZV) ở người lớn tuổi, gần đây lại thu hút sự chú ý bởi một lợi ích tiềm năng đáng kinh ngạc: khả năng bảo vệ chống lại bệnh sa sút trí tuệ. Phát hiện này mở ra một hướng đi mới trong việc tìm hiểu các yếu tố nguy cơ và biện pháp phòng ngừa cho các bệnh thoái hóa thần kinh, vốn đang ngày càng trở thành gánh nặng y tế toàn cầu. Một nghiên cứu quan trọng được thực hiện tại Wales đã cung cấp những bằng chứng ban đầu đầy hứa hẹn về mối liên hệ này. Các nhà nghiên cứu đã phân tích dữ liệu y tế của một nhóm lớn dân số trước và sau khi chương trình tiêm chủng vắc xin zona được triển khai rộng rãi tại đây. Kết quả cho thấy một sự thay đổi rõ rệt và đáng kể: tỷ lệ chẩn đoán mắc bệnh sa sút trí tuệ mới đã giảm một cách đáng chú ý trong nhóm dân số đủ điều kiện tiêm chủng sau khi vắc xin được giới thiệu. Sự sụt giảm này diễn ra khá nhanh chóng và trùng khớp với thời điểm triển khai chương trình tiêm chủng, gợi ý một mối liên hệ tiềm ẩn giữa việc tiêm vắc xin và việc giảm nguy cơ mắc bệnh. Cơ chế đằng sau lợi ích bảo vệ thần kinh này vẫn chưa được làm sáng tỏ hoàn toàn, nhưng các giả thuyết đang được đưa ra dựa trên hiểu biết về virus VZV và các bệnh thoái hóa thần kinh. Virus VZV, cùng loại virus gây bệnh thủy đậu, có thể tồn tại ở trạng thái tiềm ẩn trong các tế bào thần kinh trong nhiều thập kỷ sau khi nhiễm bệnh ban đầu. Khi hệ miễn dịch suy yếu do tuổi tác hoặc các yếu tố khác, virus có thể tái hoạt động, gây ra bệnh zona. Một số nhà khoa học tin rằng sự tái hoạt động này, hoặc thậm chí sự hiện diện âm thầm của virus trong hệ thần kinh, có thể gây ra tình trạng viêm mãn tính hoặc tổn thương trực tiếp cho các tế bào não. Tình trạng viêm thần kinh kéo dài này được xem là một yếu tố góp phần vào sự phát triển của các bệnh sa sút trí tuệ, bao gồm cả bệnh Alzheimer. Do đó, bằng cách ngăn chặn sự tái hoạt động của VZV, vắc xin zona có thể gián tiếp làm giảm tình trạng viêm nhiễm và tổn thương thần kinh, từ đó giảm nguy cơ phát triển sa sút trí tuệ. Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhấn mạnh là nghiên cứu tại Wales là một nghiên cứu quan sát. Mặc dù nó cho thấy một mối tương quan mạnh mẽ giữa việc tiêm vắc xin zona và tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ thấp hơn, nhưng nó không thể chứng minh một cách tuyệt đối rằng vắc xin là nguyên nhân trực tiếp gây ra sự bảo vệ này. Có thể có các yếu tố gây nhiễu khác đóng vai trò. Ví dụ, những người chọn tiêm vắc xin zona có thể là những người có ý thức hơn về sức khỏe nói chung, có lối sống lành mạnh hơn hoặc tiếp cận dịch vụ chăm sóc y tế tốt hơn, và chính những yếu tố này mới góp phần làm giảm nguy cơ sa sút trí tuệ của họ, chứ không hoàn toàn do tác động của vắc xin. Việc phân biệt giữa mối tương quan và quan hệ nhân quả là rất quan trọng trong nghiên cứu y học. Để xác định chắc chắn liệu vắc xin zona có thực sự bảo vệ chống lại sa sút trí tuệ hay không và hiểu rõ hơn về cơ chế hoạt động, cần có thêm nhiều nghiên cứu sâu rộng hơn. Các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên có đối chứng (RCTs), được coi là tiêu chuẩn vàng trong nghiên cứu y học, sẽ là cần thiết để thiết lập mối quan hệ nhân quả vững chắc. Những nghiên cứu này sẽ theo dõi các nhóm người được tiêm vắc xin và nhóm dùng giả dược trong một thời gian dài để so sánh tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ. Mặc dù cần có thêm bằng chứng xác thực, phát hiện ban đầu từ nghiên cứu ở Wales mang đến một tia hy vọng mới và một lý do tiềm năng khác để khuyến khích việc tiêm phòng zona, đặc biệt là ở người lớn tuổi. Nếu mối liên hệ này được chứng minh là đúng, vắc xin zona có thể trở thành một công cụ y tế công cộng có giá trị, không chỉ giúp ngăn ngừa một căn bệnh gây đau đớn mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe não bộ và giảm gánh nặng của bệnh sa sút trí tuệ trong tương lai. Ngay cả khi lợi ích bảo vệ thần kinh chưa được xác nhận hoàn toàn, việc tiêm phòng zona vẫn mang lại những lợi ích rõ ràng trong việc phòng ngừa bệnh zona và các biến chứng của nó.
